Po przeniesieniu grodu siewierskiego w obecne miejsce i nadaniu praw miejskich w 1276 r. między Rynkiem a drewnianym zamkiem postawiono mały drewniany kościół, który miał charakter filialny. Nieznana jest wielkość tej świątyni oraz pierwotne imię patrona. Jan Długosz (poł. XV wieku) pisał, iż w Siewierzu stał kościół drewniany z murowanym prezbiterium. Murowaną nawę zbudowano prawdopodobnie w początkach XVI wieku. Wygląd i wyposażenie kościoła w czasach księstwa siewierskiego znamy z protokołów wizytacyjnych parafii. Z protokołu wizytacyjnego z 1598 r. wiemy, iż kościół p.w. św. Mateusza był już w całości murowany. Wewnątrz kościoła znajdowały się cztery ołtarze. W 1611 r. w kościele znajdowały się także ambona i organy a na cmentarzu stała drewniana dzwonnica. 

 

Za czasów biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego przed potopem szwedzkim kościół został starannie przebudowany. Protokół wizytacyjny z 1664 r. wymienia cztery ołtarze w tym główny pozłacany z obrazem Najświętszej Maryi Panny. Był też ołtarz z obrazem św. Anny. W kaplicy od strony północnej znajdował się obraz Matki Boskiej Mysłowickiej przywieziony do Siewierza w 1628 r. w czasie Wojny Trzydziestoletniej. Kościół był dalej p.w. św. Mateusza. Protokół wizytacyjny z 1721 r. wymienia w tym kościele aż siedem ołtarzy, w tym św. Antoniego Padewskiego i Św. Józefa.

Obraz Matki Bożej Mysłowickiej wrócił do Mysłowic w 1724 r. W drewnianej dzwonnicy na cmentarzu zawieszone były dwa dzwony, trzeci mniejszy był na dachu kościoła. Cmentarz kościelny był ogrodzony i miał trzy bramy. W połowie XVIII wieku za czasów biskupa Andrzeja Załuskiego wybudowano nowe bramy w murze otaczającym kościół. Największa brama zwana biskupią pełniła funkcję dzwonnicy.

W latach 1782-1784 staraniem biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka kościół rozbudowano. Dobudowano wieżę z kruchtą, nawę przedłużono o dziewięć łokci, dobudowano kaplicę Pana Jezusa Ukrzyżowanego oraz skarbiec. Z protokołu wizytacyjnego z 1784 r. wynika, iż nie wykonano całości robót wykończeniowych wewnątrz kościoła. W kościele było siedem ołtarzy a mianowicie: główny św. Macieja oraz boczne: św. Anny, św. Józefa, św. Antoniego, św. Jana Nepomucena, Najświętszej Maryi Panny i Jezusa Ukrzyżowanego.

Na cmentarzu wokół kościoła grzebano zmarłych od XV wieku do końca XVIII wieku. Znajdowała się tutaj także kostnica oraz krypta od strony północnej. Pod kościołem znajdują się krypty, gdzie chowano szlachtę i duchowieństwo. Ok. 1800 r. Michał Sołtyk referendarz koronny i dziekan krakowski, bratanek biskupa Kajetana Sołtyka ufundował tablicę herbową stryja, która wisi nad głównym wejściem do kościoła. Po zburzeniu ratusza siewierskiego w 1867 r przeniesiono zegar i zainstalowano na wieży kościelnej. W czasie I i II wojny światowej kościół utracił dzwony. W czasie II wojny światowej wieża i dach kościoła zostały uszkodzone.

W latach 50-tych XX wieku siewierscy kowale wykonali żelazne bramy i furty według projektu inż. Zygmunta Gawlika z Krakowa. Na początku lat 60-tych XX wieku przemalowano wnętrza kościoła, zaś pod koniec XX wieku przeprowadzono poważne roboty budowlano-montażowe. Wykonano nowe wieże o konstrukcji stalowej oraz przeprowadzono remont dachu. Całość pokryto blachą miedzianą. Po zakończeniu tych robót przeprowadzono renowację polichromii figuralnej sufitu oraz przemalowano ściany. Na początku XXI wieku wykonano prace konserwatorskie ołtarzy św. Jana Nepomucena i św. Rodziny oraz ambony i nastawy chrzcielnicy.

 

Wyposażenie wnętrza kościoła

 

Kościół składa się z prezbiterium, nawy, dwóch kaplic, zakrystii, składziku, wieży z kruchtą oraz kruchty zwanej babińcem. Główną ozdobą kościoła są ołtarze, ambona i przyścienna nastawa chrzcielnicy w stylu rokokowo-klasycystycznym z XVIII wieku. Ołtarz główny z wolno stojącą mensą posiada obraz św. Macieja Ap. oraz rzeźby świętych: Augustyna, Piotra, Pawła i Ambrożego oraz aniołów. Przed ołtarzem stała balustrada, którą zlikwidowano w latach 70-tych XX wieku. W prezbiterium znajduje się ołtarz św. Franciszka z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem oraz po drugiej stronie ołtarz św. Józefa. W nawie znajdują się ołtarze przytęczowe św. Rodziny i św. Jana Nepomucena. Oba ołtarze po wykonaniu prac konserwatorskich uzyskały dawną barwę. Po usunięciu dwóch warstw farby w kolorze brązu odsłonięto polichromię wykonaną w technice olejnej w postaci marmuryzacji w kolorze jasnego błękitu i zieleni. W kaplicy północnej znajduje się obraz Matki Boskiej Szkaplerznej a w kaplicy południowej grupa Chrystusa Ukrzyżowanego z Matką Bożą Bolesną. W kaplicy Matki Bożej Szkaplerznej znajduje się rzeźba z drewna przedstawiającą papieża Jana Pawła II.

Ozdobna ambona posiada alegoryczne rzeźby cnót, aniołów i płaskorzeźbioną scenę z Przypowieści o Siewcy. Wejście na ambonę prowadzi przez skarbiec (składzik). Przyścienna nastawa chrzcielnicy odpowiada w formie ambonie i posiada rzeźby Adama i Ewy, chrztu w Jordanie, Boga Ojca i aniołów oraz płaskorzeźbę z symbolicznym przedstawieniem grzechu pierworodnego. Pod nastawą znajduje się kropielnica renesansowa z kamienia datowana na 1613 r.

Pod chórem znajduje się obraz Misericordia Domini z I poł. XVII wieku na złotym tle wzorowany na gotyckim obrazie z Domosławic.

W kaplicy Pana Jezusa Ukrzyżowanego znajduje się chrzcielnica barokowa, marmurowa, puklowana z XVII wieku. 

Na ścianach wewnętrznych kościoła znajdują się następujące epitafia:

• Konstancji Gaszyńskiej zmarłej w 1686 r. córki Franciszka starosty grodzkiego siewierskiego
• Ks. Szymona Stankiewicza proboszcza sączowskiego zmarłego w 1689 r.
• Marcina Zalassowskiego sędziego Trybunału Departamentu Krakowskiego i jego żony Justyny z 1829 r.
• hrabiego Józefa Mieroszewskiego zmarłego w 1833 r. fundacji ks. Józefa Nieciąga proboszcza siewierskiego.

Wewnątrz kościoła znajdują się trzy konfesjonały późnobarokowe z II poł. XVIII wieku oraz fotel późnoklasycystyczny z XVIII wieku pochodzący z siewierskiego zamku. Wewnątrz kościoła znajduje się chór muzyczny, murowany wsparty na dwóch filarach. Parapet chóru drewniany o dekoracji rokokowej.

 

Plac przykościelny  

 

Wokół kościoła znajdował się cmentarz parafialny ogrodzony murem z kamienia. W murze tym znajdują się trzy bramy i jedna furta.

Ozdobą kompleksu kościelnego jest brama zwana biskupią zbudowana przez Andrzeja Załuskiego herbu Junosza, biskupa krakowskiego i księcia siewierskiego w 1755 r. jako dzwonnica. Jest to budowla trójosiowa o podziałach pilastrami, z wysokimi arkadami zamkniętymi półkoliście mieszczącymi wejścia. Zwieńczenie bramy jest zakończone postumentami z rzeźbą ukrzyżowania, świętych Macieja i Andrzeja, Wojciecha i Stanisława na częściach bocznych oraz dekoracją rokokową. U góry zegar słoneczny z herbem Junosza. Po dobudowaniu wieży kościelnej w latach 1782-1784 dzwony przeniesiono z dzwonnicy. Według legendy przez bramę wchodzili biskupi odwiedzający Siewierz.

Druga mniejsza brama znajdująca się od strony południowo-wschodniej jest w kształcie prostokąta z pilastrami i trójkątnym przyczółkiem, w którym są dwie żelazne tablice. Na jednej tablicy jest herb Junosza, monogram Andrzeja Załuskiego, data 1755 r. i litery A Z B K X S. Na drugiej tablicy jest postać Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej. Brama zachodnia jest trójosiowa z filarami połączonymi spływami a w nich przejścia zamknięte łukiem półkolistym. Część środkowa bramy jest otwarta.

Na cmentarzu znajdują się dwie figury barokowe z XVIII wieku na postumentach z gzymsami a mianowicie: św. Jana Nepomucena z 1757 r. i św. Floriana. Figury te zostały przeniesione z Rynku w 1940 r. W murach zewnętrznych wieży znajdują się sklepione nisze z rzeźbami Św. Piotra i Pawła.

 

Opracował: mgr inż. Edward Sołtysik

Wybitny polski historyk i kronikarz Jan Długosz w swoich Rocznikach pod datą 1144 napisał, że w roku tym zmarł znany możnowładca śląski Piotr Włast Dunin herbu Łabędź, który wybudował wiele kościołów, w tym w Siewierzu. Jest to jedyne źródło historyczne określające wiek kościoła. Wielu współczesnych historyków sugeruje, iż kościół musiał być jeszcze starszy a datę powstania budowli należałoby przesunąć na XI wiek. Kościół mógł więc powstać w początkach II chrystianizacji Polski za czasów Kazimierza Odnowiciela.

Kościół został wzniesiony jako budowla obronna o grubych murach i wysoko podniesionych oknach. Brak baszty frontowej i śladów strzelnic w kościele wskazuje, iż oblężeni bronić się tu nie mogli, a jedynie mogli szukać tu schronienia. Czy się obronili w 1241 r., kiedy ziemię siewierską najechali Tatarzy, tego nie wiemy. Jest to kościół romański, jednonawowy z półkolistą absydą, orientowany a więc zbudowany na osi wschód-zachód. W rzucie poziomym posiada kształt prostokąta o wymiarach 9,0 x 5,9 m. Wchodzi się do niego jedynymi drzwiami od strony zachodniej. W murach znajdują się wąskie okna z glifami o świetle 0,15 m i 1,40 m wysokości. Okna te są tak wąskie, że człowiek nie może się przez nie przecisnąć. Kościół nie posiada zakrystii.

Wygląd kościoła uległ zmianie w 1639 r., kiedy to zawaliło się sklepienie i popękały mury. Przeprowadzono wówczas remont świątyni, w ramach którego w miejscu zawalonego sklepienia wykonano drewniany strop a spękane i wychylone mury podparto obustronnie kamiennymi przyporami. Ponadto dobudowano kruchtę oraz barokową wieżyczkę na sygnaturkę. W czasie obu wojen światowych kościół został uszkodzony. Po zakończeniu ostatniej wojny stan kościoła był fatalny. Mury popękały a odchylenie od pionu wynosiło 0,45 m, co groziło zawaleniem.

W 1947 r. podjęto prace restauracyjne kościoła wg projektu znanego architekta krakowskiego inż. Zygmunta Gawlika. Prace budowlane i konserwatorskie trwały aż do 1955 r. Ponumerowano i częściowo rozebrano mury świątyni, by je potem złożyć po wykonaniu wzmocnień żelbetowych. Wykonano 6 filarów żelbetowych, ukrytych w murach kościelnych. Odbudowano sklepienie i wykonano prosty dach drewniany pokryty gontem. W czasie prac odkryto w kościele i na zewnątrz zabytkowe freski. 

 

Ozdobą kościoła jest absyda zasklepiona konchą w kształcie muszli. W tej absydzie na murowanej mensie stał dawniej ołtarzyk renesansowy typu stałego tryptyku z kolumnami. Obraz środkowy przedstawiał Salome z głową Św. Jana Chrzciciela na tacy.

Na ścianach wewnętrznych absydy znajdowały się malowidła romańskie odkryte w czasie badań w 1950 r. Fragmenty te należą do dwóch warstw. Dolna warstwa zachowana jest tylko w dwóch fragmentach a przedstawia głowy postaci częściowe z podniesionymi rękami. Malowidło powinno pochodzić z I poł. XII wieku. Górna późniejsza warstwa pochodząca z XV-XVI wieku zachowana jest w większych fragmentach. Treść warstwy jednakże jest nieczytelna poza motywem ryby, korony i części roślin.

Na zewnętrznej i południowej ścianie kościoła odkryto fragmenty polichromii późnogotyckiej z I poł. XVI wieku w postaci Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Niestety na skutek braku opieki malowidło to uległo zniszczeniu. Od strony zachodniej wewnątrz kościoła zachowały się resztki empory, czyli galerii lub loży umieszczonej na piętrze przeznaczonej dla dworu. 

 

W czasie badań przeprowadzonych w 2005 r. przy pomocy georadaru odkryto krypty pod ceglaną posadzką kościoła. Jedna od strony południowej była w dobrym stanie, druga częściowo zawalona. Ostatnimi proboszczami pochowanymi w kryptach byli: ks. Antoni Grabowski w 1920 r. i ks. Antoni Staszkiewicz w 1925 r.

 

Opracował: mgr inż. Edward Sołtysik

Dzieje kościoła św. Walentego w Siewierzu związane są z działalnością szpitala istniejącego od 1515 r. początkowo przy kościele Św. Jana Chrzciciela. Pod koniec XVI wieku miasto przejęło patronat nad szpitalem przenosząc go na ul. Krakowską w pobliże istniejącego drewnianego kościoła Św. Walentego. Istnienie tego kościoła i szpitala w tym miejscu potwierdza protokół wizytacyjny z 1598 r. W kościele były wówczas trzy ołtarze, z których najwyższy był murowany. Przy wejściu do kościoła wisiał dzwon. Kościół drewniany istniał jeszcze w 1612 r., kiedy był odnawiany. Kościół murowany wzniesiono w 1618 r. staraniem i z funduszy mieszczan siewierskich. Kościół i szpital a raczej przytułek dla chorych i biednych utrzymywały się z darowizn szlachty i mieszczan. Była to odrębna parafia posiadająca własnych proboszczów. W połowie XVII wieku kościół miał patronów: św. Walentego, Ducha Świętego i św. Barbarę.

 

W księgach parafialnych z 1653 r. napisano, iż w kościele była murowana zakrystia, kazalnica i chór w dobrym stanie. W 1721 r. w kościele były trzy ołtarze, duży drewniany, poświecony św. Walentemu miał mensę murowaną. Drugi ołtarz po prawej stronie był ku czci Ducha Świętego a trzeci po lewej stronie posiadał rzeźbę wniebowzięcia. W kościele był mały drewniany chór i organy. Nad kościołem w małej wieżyczce wisiał mały dzwonek. Cmentarz posiadał drewniane ogrodzenie. W XVIII wieku w kościele tym odbywały się sejmiki szlachty siewierskiej. Do 1800r. grzebano okazjonalnie zmarłych na tym cmentarzu. W 1840 r. parafię szpitalną przyłączono do parafii św. Macieja Ap.

 

Wyposażenie wnętrza

 

Kościół Św. Walentego jest murowany i otynkowany zewnątrz i pomalowany na biało. Wewnątrz znajduje się chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach. Ambona drewniana, barokowa z XVII wieku z malowidłami czterech Ewangelistów. Kropielnica przyścienna, barokowa, kamienna. Ołtarz główny wchodzący w absydę, późnorenesansowy pochodzi z lat 1620-1640. Jest dekorowany ornamentem okuciowym z rzeźbami świętych: Wojciecha, Stanisława, Marcina, Matki Bożej z Dzieciątkiem, dwóch świętych niewiast i dwóch aniołów. W ołtarzu znajduje się obraz św. Walentego i św. Barbary z 1639 r. Tabernakulum współczesne ołtarzowi, wieloboczne z rzeźbami aniołów i Chrystusa Salwatora. Drugi ołtarz barokowy z początków XVIII wieku z rzeźbami aniołów oraz obrazem Matki Bożej Anielskiej. Trzeci ołtarz barokowy z dekoracją z XVIII wieku oraz malowanymi na deskach postaciami świętych: Wawrzyńca i Andrzeja. W ołtarzu obrazy Św. Antoniego (przemalowany w XIX wieku) oraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z XVIII wieku w zwieńczeniu.

Opracował: mgr inż. Edward Sołtysik